‘Een goed horrorverhaal.’ Sommige lezers rolden daar wellicht al met de ogen. Maar het kan. Het jammere aan horror is dat het wat films betreft een zeer goedkoop genre is. Met lage budgetten is dit genre in staat tot relatieve monsterwinsten. We worden als maatschappij dan ook overspoeld met horror ondanks dat maar weinig mensen deze films gaan bekijken.
Veel grote regisseurs zoals Steven Spielberg en Peter Jackson hebben niets te maken met horror, of zo zouden velen denken. Nochtans maakten zij allebei hun doorbraak in dit genre; Spielberg in 1975 met Jaws en Jackson in 1992 met Braindead. Logisch natuurlijk, beginnende regisseurs hebben helemaal geen toegang tot gigantische budgetten, dus gaan zij aan de slag waar hun beperkte centen de meeste impact kunnen hebben. De keerzijde daarvan is dat het merendeel van beginnende regisseurs zich stort op horror, wat dan weer de markt overspoelt met enorm veel (slecht) materiaal, wat dan weer leidt tot het negatieve imago ervan.
Waarom horror?
Horror heeft aantrekkingskracht omdat angst, echte oerangst, een emotie is die we in de moderne wereld kwijt zijn. Via fictie kunnen we ervan proeven zonder dat we zelf opgejaagd te hoeven worden door een maniak in een carnavalmasker. Horror is van nature nihilistisch omdat het etaleert dat afgrijselijke dingen de meest doorsnee mensen kunnen overkomen, zonder reden, maar brengt ook catharsis omdat we bij de ontknoping die doorsnee mensen deze nachtmerries zien overwinnen. Horror toont ons zowel waartoe de wereld in staat is, en meer, als wat de mensheid aankan. Daarin zit het recept voor verhalen met diepgang.
Het is een breed genre, en niet enkel op het witte doek. Ik heb het hier vaak over film maar dat is omdat een film nu eenmaal minder tijd vergt dan een boek, en omdat de meeste mensen meer films hebben gezien dan boeken hebben gelezen.
Sleutels
Over wat voor sleutels hebben we het hier? Je kan het allerlei namen geven. Stijlfiguren. Verplichte scènes. Conventies. Het komt erop neer dat iedere lezer of kijker verwachtingen heeft, en dat iedere auteur of regisseur beloftes maakt. Wanneer die beloftes worden nagekomen, en de verwachtingen worden ingelost, zal het publiek tevreden zijn. Deze beloftes, of verwachtingen, zijn de sleutels tot ieder genre, en als ze ontbreken in jouw werk is de kans groter dat je het publiek teleur stelt.
Als voorbeelden ga ik verwijzen naar drie van mijn favorite films: The Terminator (1984), The Thing (1982), en Predator (1987). Dit zijn klassiekers die al decennia oud zijn, dus hieronder volgen spoilers.
1. Het monster valt aan
Vaak is dit de eerste scène of de gebeurtenis die heel het verhaal in gang duwt. Spreekt enorm voor zich. Hier maakt de de schrijver of regisseur zijn belofte aan het publiek: ook al duurt het vanaf hier nog een tijdje voor we terug tot de actie komen, dít zijn de soort scènes waaraan je je kan verwachten.
The Terminator: De terminator arriveert in het heden, vermoordt enkele punkers, en steelt hun kleren.
The Thing: De alien infiltreert het kamp in de gedaante van een hond. Niemand beseft dit.
Predator: Mensen zijn vermist. Later in de film worden de gevilde lijken gevonden.
2. Negeren van waarschuwingen en voortekenen
Iets waar veel mensen zich aan storen is dat de personages in deze verhalen vaak wel een of andere indicatie krijgen dat er iets op stelten is, maar dat zij dit negeren. Men mag natuurlijk niet vergeten dat dit nodig is om het verhaal vooruit te stuwen, maar ook dat de personages zelf helemaal niet beseffen dat zijn in een horrorverhaal zitten. Wij verwachten ons aan de gruwels die hen te wachten staan, maar zijzelf niet.
The Terminator: De terminator vermoordt alle andere vrouwen met de naam Sarah Connor. Sarah negeert de waarschuwingen niet, maar de terminator is gewoonweg te sterk.
The Thing: De Amerikanen zien dat de Noren er alles aan deden om die hond te doden. Wanneer ze het Noorse kamp bezoeken zien ze dat iedereen dood is. Ze vinden dit vreemd maar reageren te traag.
Predator: Billy is de ervaren speurder van de groep en geeft meerdere malen te kennen dat er iets niet klopt. Dutch negeert de instincten van zijn speurder tot het te laat is.
3. De ware aard van het monster
Ongeveer halfweg het verhaal beginnen zowel publiek als protagonist de ware aard van het monster te snappen. Twijfels vallen weg, en dit verandert een reactief personage vaak in een proactief personage. In plaats van steeds te verdedigen, gaan zij vanaf dit punt in de aanval. Vaak is dit ook het punt waarop een al dan niet spreekwoordelijke klok begint te tikken.
The Terminator: De terminator doodt het hele politiekorps. Sarah beseft dat Reese de waarheid sprak.
The Thing: Wanneer Bennings te grazen wordt genomen beseft iedereen dat het wezen ook mensen kan imiteren en sterker, dat dit het doel is van het wezen.
Predator: De predator vermoordt Blaine. Mac ziet het wezen in zijn gecamoufleerde staat. De commando’s schieten de hele jungle overhoop.
4. De protagonist wordt het slachtoffer
Typerend aan een horrorfilm natuurlijk is dat er personages sterven. De entourage van de protagonist sneuvelt totdat vaak de protagonist als enige overblijft. Een confrontatie is onvermijdelijk, maar het monster lijkt nog steeds de bovenhand te hebben. Hoe komen zij hier doorheen?
The Terminator: Kyle Reese offert zichzelf op om de terminator op te blazen, maar de machine overleeft het. Het gaat achter Sarah aan.
The Thing: Terwijl MacReady de explosieven voorbereidt wordt al de rest gedood of besmet. Het wezen toont zich als een gigantische chimera en valt MacReady aan.
Predator: Nadat de rest van zijn team is gedood wordt Dutch als laatste achternagezeten. Hij ontsnapt enkel omdat hij toevallig onder de modder zit, wat hem voor het wezen onzichtbaar maakt.
5. De protagonist in de klauwen van het monster
De onvermijdelijke confrontatie waar ik hierboven naar verwees. Dit is waar het al dan niet sadistische publiek op zat te wachten, de confrontatie tussen de protagonist en het monster.
The Terminator: Sarah klautert weg van de terminator, en verplettert het eindelijk voorgoed met een industriële machine.
The Thing: MacReady blaast de chimera op met een dynamietstaaf. Het kamp brandt af.
Predator: Dutch gaat de strijd aan met de predator en wordt in een hoek gedreven. Hij bedenkt toch nog een list en lijkt gewonnen te hebben.
6. De protagonist ontsnapt
De ontknoping van de film. Vaak heeft het publiek hier het gevoel dat het kwaad nog ergens op de loer ligt, en houdt men op een of andere manier de deur open voor een vervolg.
The Terminator: Sarah overleeft het, maar met de kennis dat in de toekomst machines het zullen overnemen en dat ze haar zoon daarop moet voorbereiden.
The Thing: MacReady en Childs lijken overleefd te hebben. Maar wat als een van hen besmet is? Beide lijken achterdochtig maar zijn machteloos tegen de vorst en kunnen enkel hun lot afwachten.
Predator: Dutch wordt opgepikt door de helikopter. Hij staart voor zich uit. Wat voor wezens schuilen er nog in het heelal? Zijn wereldbeeld en zelfbeeld liggen aan diggelen. Zijn entree in en exit uit de film zijn beide via helikopter, en het contrast tussen beide beelden kan niet groter zijn.
7. Het monster kent geen rede
Er kan geen mogelijkheid zijn tot afwenden van het conflict. De vijand is voor geen rede vatbaar, op welke manier dan ook. Ze kunnen zodanig standvastig zijn in hun geloof, een natuurlijk instinct volgen, of mensen gewoonweg aanzien als vee.
The Terminator: Het is een machine, en is enkel geprogrammeerd om zijn missie te voltooien.
The Thing: Het is een buitenaards organisme dat wil verspreiden ten koste van al het ander leven.
Predator: Het is een alien. Intelligent, maar onze taal en ethiek zijn hem vreemd. Het doodt voor de sport.
8. Het verschil in machtsdynamiek is enorm
Anders dan in de thriller. De vijand mag niet louter menselijk zijn. In thrillers zien we vaak hoogst intelligente psychopaten als het ‘monster’. In theorie eenvoudig te overmeesteren, maar ze zijn gewoonweg iedereen enkele stappen voor. In horror is dit niet zo; het monster moet ettelijke malen machtiger zijn dan waartoe de protagonist in staat is.
The Terminator: De terminator is een moordmachine uit de toekomst, bijna onverwoestbaar. Het heeft geen nood aan slaap, drank, of eten en volgt enkel zijn missie.
The Thing: Het is een wezen dat duizenden jaren vorst weet te overleven, zich overal in kan verstoppen, en snel verspreidt. Wanneer het toch ontdekt wordt is het uiterst gevaarlijk.
Predator: De predator bezit technologie honderden jaren voorop die van ons. Ook zonder die technologie is de predator groter en sterker dan een mens.
9. Er is een zonde of vergissing begaan
Een personage, of de mensheid in het algemeen, begaat een grove fout waardoor de gruwels gaan starten.
The Terminator: De mensheid drijft technologie te ver en machines nemen de controle over.
The Thing: De Noren graven dingen op die hen niets aangaan. De zonde is nieuwsgierigheid en menselijke hubris.
Predator: Dillon loog tegen Dutch. Zonder die leugen hadden ze nooit de missie aanvaard. Ook jaagt de predator op mensen zoals mensen zelf jagen voor de sport.
10. De achtergrond is claustrofobisch
Een claustrofobische setting is van hoog belang voor de geloofwaardigheid. Het publiek gaat van nature vragen stellen als: ‘Waarom bellen ze niet gewoon de politie?’ De personages moeten op geloofwaardige wijze geen toevlucht meer hebben tot anderen, zodat de uiteindelijke confrontatie tussen protagonist en antagonist onvermijdelijk wordt.
The Terminator: Hoewel alles zich afspeelt midden in een grote stad, staan Sarah en Kyle er alleen voor. Hun verhaal wordt eerst niet geloofd, en later doodt de terminator het hele politiekorps.
The Thing: Alles speelt zich af in Antarctica, weg van de beschaving. De radio bereikt niemand omwille van een storm.
Predator: De hele film speelt zich af in de Zuid-Amerikaanse jungle, weg van de beschaving. De helikopter pikt hen niet op tot ze dichter bij de grens zijn.
11. Een ’tikkende klok’
Naarmate de personages meer en meer te weten komen over hun vijand, wordt het duidelijk dat ze niet alle tijd in de wereld hebben. Ze moeten tot actie overgaan, en snel.
The Terminator: De terminator vindt een foto van Sarah en haar adresboekje. Het is een kwestie van tijd eer ze gevonden wordt.
The Thing: Het wezen moet vernietigd worden vooraleer de personages zelf omkomen van de vorst. Het wezen kan dit overleven, maar zij niet. Al het leven op aarde hangt hier van af.
Predator: De helikopter gaat het team oppikken. Ze moeten het extractiepunt tegen dan zien te bereiken. Enkel Anna en Dutch halen het.
12. Het moet gaan om leven en dood
In horror, thriller, en actie móet het gaan om leven en dood, in de letterlijke zin. In andere genres gaat het wel eens om roem, status, gerechtigheid, en ga zo maar door. In deze genres echter gaat het eenvoudigweg om leven en dood. De antagonist en protagonist kunnen niet allebei overleven.
The Terminator: De missie van de terminator is het doden van Sarah Connor.
The Thing: Als de alien Antarctica weet te verlaten, als het de beschaving bereikt, dan betekent dat het einde voor alle leven op aarde.
Predator: De predator doodt voor de sport. Het verzamelt trofeeën, als een jager, en Dutch is een hoogwaardige trofee.
13. Verschuil het monster zo lang mogelijk
Het ongeziene zorgt voor spanning. Veel horrorfilms en boeken delven het onderspit omdat zij te snel te veel prijs geven. De onbewuste fantasie van het publiek zo lang mogelijk de loop laten is de boodschap.
The Terminator: Aanvankelijk ziet de terminator er menselijk uit. Naarmate hij schade oploopt zien we meer en meer van zijn stalen endoskelet. Pas in de slotfase is al zijn valse huid weggebrand.
The Thing: We zien in feite nooit de ware aard van het wezen. Het is een gedaantewisselaar. Wat zijn oorspronkelijke vorm is weten we niet.
Predator: Eerst zien we enkel wat de predator zelf ziet. Later zien we schimmen van hem. Dan zien we hem volledig. En pas op het einde verwijdert de predator zijn masker en zien we zijn ware gelaat.
14. Een personage is niet wat ze lijken
Het kwaad kan vele vormen aannemen, en vaak zijn deze vormen onverwachts.
The Terminator: De terminator zelf kan zijn stem veranderen en ziet er menselijk uit. Kyle Reese blijkt later in de film zelf de vader te zijn van zijn beste vriend uit de toekomst, John Connor.
The Thing: Heel het concept van de film draait hierrond. Iedereen kan ten alle tijde besmet zijn.
Predator: Dillon loog tegen Dutch om hem de missie te doen accepteren. De predator zelf kan menselijke spraak nabootsen en is in staat tot beperkte onzichtbaarheid.
15. De protagonist krijgt een cruciaal wapen of cruciale kennis
De protagonist krijgt op een of andere manier kennis of een soort van wapen dat later de doorslag zal geven bij de confrontatie.
The Terminator: Sarah krijgt informatie van Kyle Reese over de toekomst en wat de terminators exact zijn.
The Thing: De personages ontdekken dat het wezen andere organismen absorbeert, dat het uit de ruimte komt, maar vooral dat vuur hun beste wapen ertegen is. MacReady ontdekt een bloedtest om te achterhalen wie besmet is.
Predator: Dutch ontdekt als enige dat de predator hittezicht heeft, en dat hij zich hiertegen kan camoufleren met modder.
16. Het monster wordt bejubeld
Er is altijd een cruciale scène waarin één of meerdere personages het monster beschrijven. Dit is als een soort samenvatting voor het publiek en maakt nogmaals duidelijk hoe onoverkomelijk de antagonist lijkt te zijn.
The Terminator: Tijdens een autoachtervolging legt Kyle Reese uit dat de terminator een cyborg is uit de toekomst, gestuurd om Sarah te doden. Hij benadrukt dat het geen pijn voelt, dat er niet mee kan onderhandeld worden, en dat het nooit ofte nimmer zal stoppen tot het zijn missie bereikt heeft.
The Thing: Tijdens verschillende autopsieën en testen ontdekken de personages langzaam waartoe het wezen in staat lijkt te zijn. Blair vat de ernst van de situatie samen terwijl hij de radiokamer vernielt.
Predator: De groep bespreekt hun aanvaller na de dood van Blain. Mac zegt dat hij niet weet wat hij zag, dat het gecamoufleerd was, en dat niets op deze aarde zijn aanval had kunnen overleven. Billy zegt dat het geen mens is. Dutch zegt dat het nu achter hen aan zal komen. Later in de film vertelt Anna over een lokale legende die lijkt te gaan over de predator, en die suggereert dat ze al honderden jaren naar de aarde komen om te jagen.
17. Vals einde
Het valse einde kennen de meesten vast. Het monster of de moordenaar lijkt uitgeschakeld, maar komt toch nog overeind om een laatste poging te maken.
The Terminator: Kyle Reese blaast de terminator op, maar het is toch nog operationeel. Met enkel een bovenlichaam gaat het achter Sarah aan.
The Thing: MacReady lijkt de enige overlever te zijn en dan stapt plots Childs in beeld. Is hij besmet? De film laat deze vraag open.
Predator: De predator lijkt verslagen te zijn, maar activeert met zijn laatste krachten een gigantische bom.
Conclusie
Het is aan de auteur om deze sleutels te volgen of niet, maar de regels breken is pas verstandig wanneer je ze kent. Dit zijn nu eenmaal de conventies van het horrorgenre. Aan de ene kant verwacht het publiek zich hieraan, en aan de andere kant moet je origineel uit de hoek komen.
Formulaïsch is een woord met negatieve connotatie, maar het is net door originaliteit te zoeken bínnen de formule dat een auteur pas creatief kan zijn zonder zijn publiek teleur te stellen.